İnsanlığın geçmişine bakınca bilimde gerçekleştirdiğimiz ilerleme epey muazzam. Kozmik ölçekte az önce “Belki bir mamut falan avlarız” diye taş yontan bir çeşit olarak uzay araçları yapıyor ve kainatı keşfediyor olmamız harikulade süratli bir gelişme. Öte yandan uzay kadar uzak olmasa da onun kadar bilinmez olan öteki şeyler var ve bunlardan biri de beynimiz.
Öncelikle beynimizin bir fonksiyonu olduğunu dramatik formda geç öğrendiğimiz, hatta “O başla düzgün bizim de ortada soyumuz tükenmemiş” dediğimiz için bilhassa son 150 yılda beynin çalışma biçimine baş yoran çok sayıda bilim insanı bulunuyor. Bu bilim insanlarından kimileri da çok parlak ve dikkat alımlı çalışmalara imza attı ya da atıyor. Bu çalışmaların biri de Asya Hastalığı Sorunu.
Öncelikle “Asya Hastalığı Problemi” nedir?
Aslında bu problem bir fikir deneyidir. Bu sorun, iktisat alanında temel teorilerden biri olan rasyonel karar teorisine karşı da kullanılır. Rasyonel karar teorisine nazaran beşerler tüm alternatifleri bilir ve bu bilgiyle, kendileri için optimal seçimi yapar. Asya Hastalığı Sorunu ise o işin o kadar da kolay olmadığını gösterir.
1984 yılında Daniel Kahneman ve Amos Trevsky diyor ki, insanların karar verme sisteminin nitekim de rasyonel olup olmadığını test edelim. Bunu da ilkokul öğretmenlerimizin en sevdiği tabirlerden olan kulağımızı tersten gösterme usulüyle yapalım. Pekala nasıl işliyor bu yol? Şöyle ki, bireylere olasılıksal olarak beklenen sonucu birebir olan sorular soruluyor lakin farklı sözcükler seçiliyor.
Önce küçük birer Fahrettin Koca oluyoruz
Deneyimiz gereği küçük bir adada “İl Sıhhat Müdürü” görevini üstleniyoruz. Her şey hoş giderken özel kaleminiz size makûs bir haberle geliyor: Bir salgın hastalık başlamış ve bu hastalığa Asya Hastalığı ismini vermişler.
Uzmanlarınızla toplandığınızda size diyorlar ki 600 kişinin ölmesini bekliyoruz. Önümüzde salgınla çaba etmek için iki tane alternatif var. Bu alternatiflerin sonuçları ise şöyle:
- a- Bu program sonucunda 200 kişiyi kesin olarak kurtaracağız.
- b- Bu program sonucunda ⅓ ihtimalle herkes kurtulacak fakat ⅔ ihtimalle de kimseyi kurtaramayacağız.
Beklenen bedel her iki durumda da 200 kişi oluyor. Yani aslında olasılıklar ortasında bir fark olduğunu argüman etmek mantıklı değil. Artık beşerler risk almak istememiş, garanti olanı tercih etmiş, hem aslında tabipler çok daha farklı hallerde düşünebiliyor üzere şeyler aklınıza geldiyse ona da araştırmacıların bir karşılığı var. Bu çalışma zati hekimlerle yapılmış lakin deney burada kalmamış. Siz olsanız hangisini seçerdiniz?
Gelelim tıpkı sorunun öbür soruluş biçimine…
Aynı senaryo, uzmanların karşımıza oturduğu toplantıya kadar tıpkı biçimde gerçekleşiyor. Bu sefer uzmanlarımız farklı seçenekler sunuyor. Sunulan senaryolar şu halde:
- c – Mutlaka 400 kişi ölecek
- d – ⅓ ihtimalle kimse ölmeyecek. ⅔ olasılıkla hepsi ölecek.
Bu soru ise başka bir tabip kümesine soruluyor. Siz olsanız hangisini seçerdiniz?
Sonuçlar ise beklenmedik halde şaşırtan oldu.
Elimizdeki birinci senaryoda insanların tercihi büyük oranda (%72) A seçeneği oldu. İkinci senaryoda ise insanların büyük çoğunluğu D seçeneğini (%78) seçti. Tahminen sizlerin de seçimleri emsal biçimde farklı olmuş olabilir ancak aslında A ile C, B ile de D seçeneği tıpkı şeyi anlatıyor.
İnsanların kullanılan sözcüklere nazaran farklı karar vermesinin nedeni: Çerçeveleme etkisi
Bu araştırma, insanların pek de o kadar rasyonel kararlar veremediğini, duygusal etmenlerin de kararlarda tesirli olduğunu gösteren hoş bir örnek, alandaki de en tanınan çalışmalardan biri. O denli ki Kahnemann ve Tversky bu çalışmaları ile 2002 yılında Nobel almıştır. Ortaya attıkları teori de Çerçeveleme Tesiri altında ele alınan Beklenti Teorisi’dir.
Bu örnek, insanlara biraz uzak gelse de aslında günlük hayatımızda bu durumla sık sık karşılaşırız. Her ne kadar akla birinci kullanıldığı yer siyasetmiş üzere gelse de aslında iktisatta, habercilikte ve diğer alanlarda da kullanılır. Hatta bu etkiyi firmaların nasıl kullanabildiğine dair geçmişten bir de örnek verelim, tam olsun.
Geçmişte çerçeveleme tesirini en hoş kullanan firmalar kredi kartı firmalarıydı
Kredi kartları birinci çıktıkları periyotta bu kadar yaygın değildi. Bu yeni teknolojiyi tutundurmaya çalışan firmalar, komite ödemek istemeyen kuruluşları ikna etmeye çalışıyordu. İnsanların kredi kartlarıyla almayı tercih ettiği şeylerin başında da akaryakıt geliyordu.
Akaryakıt firmaları ise %1’lik kurulu ödemek istemedikleri için kartlı alışverişlere %1’lik bir komisyon koymak istedi. Bunun “kredi kartları daha pahalıdır” formunda bir çerçeveleme tesiri yaratması ise kimsenin işine gelmiyordu. Bunun üzerine iki taraf bir ortaya geldi ve kredi kartı firmaları dahiyane bir tahlil sundu. Buna nazaran bütün alımlarda akaryakıt %1 artırımlı olacaktı lakin peşin ödeme yapanlar %1 indirim hakkına erişecekti. Bu durumda oluşacak algı ise “Akaryakıtı nakit almak daha ucuza geliyor” olacaktı.
(Ek olarak beşerler paranın gerçek bedelini unutmaya çok eğilimlidir. 101 liralık alışverişe 100 TL +1 TL komite yazarsanız kızarlar ancak bu örnekte olduğu üzere işlem yaparken 1 liradan bir şey olmayacağını düşünürler.)
Asya Hastalığı Sorunu yakın vakitte yaşanan Covid-19 pandemisi ile birlikte adeta gerçek hayatta da test edilmiş oldu. Kimi ülkeler daha yumuşak, kimi ülkeler daha sert tedbirler aldı. Sonuçta hangisinin daha yanlışsız olduğunu ise yakın gelecekte göreceğiz üzere duruyor.